διάστημα
Εάν ανακαλύπταμε στοιχεία εξωγήινης ζωής, θα το συνειδητοποιούσαμε; Η ζωή σε άλλους πλανήτες θα μπορούσε να είναι τόσο διαφορετική από αυτή που γνωρίζουμε, που ίσως να μην μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε τις βιολογικές «υπογραφές» της;

Τα τελευταία χρόνια έχουν παρατηρηθεί αλλαγές στις θεωρίες μας σχετικά με αυτό που «μετράει» ως βιο-υπογραφή και ποιοι πλανήτες μπορεί να είναι κατοικήσιμοι. Συνεπώς, σύμφωνα με το The Conversation, το καλύτερο που μπορούμε πραγματικά να κάνουμε είναι να ερμηνεύσουμε τα δεδομένα που έχουμε με την τρέχουσα καλύτερη θεωρία μας, όχι με κάποια μελλοντική ιδέα που... ακόμα απλώς δεν την έχουμε.

Αυτό είναι ένα μεγάλο ζήτημα για όσους ασχολούνται με την αναζήτηση εξωγήινης ζωής. Όπως είπε ο Σκοτ Γκαουντί (Scott Gaudi) από το Συμβουλευτικό Συμβούλιο της NASA: «Για ένα πράγμα είμαι πολύ σίγουρος, μετά από 20 χρόνια στον τομέα των εξωπλανητών: Να περιμένω το απροσδόκητο».

Αλλά είναι πραγματικά δυνατό να «περιμένεις το απροσδόκητο»; Πολλές ανακαλύψεις συμβαίνουν τυχαία, από την πενικιλίνη μέχρι την κοσμική μικροκυματική ακτινοβολία που απέμεινε από το Big Bang. Αλλά όταν πρόκειται για την εξωγήινη ζωή, αρκεί οι επιστήμονες να υποθέσουν ότι «θα την αναγνωρίσουμε όταν τη δούμε»;

Πολλά αποτελέσματα φαίνεται να μας «λένε» ότι η αναμονή του απροσδόκητου είναι εξαιρετικά δύσκολη. «Συχνά χάνουμε αυτό που δεν περιμένουμε να δούμε», σύμφωνα με τον γνωστικό ψυχολόγο Ντάνιελ Σίμονς, διάσημο για το έργο του σχετικά με την διαταραχή της οπτικής προσοχής (inattentional blindness). Τα πειράματά του έχουν δείξει πώς οι άνθρωποι μπορούν να χάσουν ακόμη και έναν γορίλα που χτυπά το στήθος του μπροστά στα μάτια τους. Παρόμοια πειράματα δείχνουν επίσης πόσο «τυφλοί» είμαστε σε μη συνηθισμένα τραπουλόχαρτα. Στην πρώτη περίπτωση, χάνουμε τον γορίλα αν η προσοχή μας είναι απασχολημένη από άλλο σημείο. Στην δεύτερη, δεν αντιλαμβανόμαστε τη διαφορά επειδή η αναμενόμενη εικόνα είναι εξαιρετικά ισχυρή που «καλύπτει» τη συνειδητοποίηση της πραγματικής.

Υπάρχουν πολλά σχετικά παραδείγματα στην ιστορία της επιστήμης. Οι φιλόσοφοι περιγράφουν αυτό το φαινόμενο ως «θεωρία του κορεσμού της παρατήρησης». Δηλαδή, η συνειδητοποίηση του αντικειμένου που παρατηρούμε εξαρτάται, σε πολύ μεγάλο βαθμό, από τις θεωρίες, τις έννοιες, τις πεποιθήσεις και τις προϋπάρχουσες προσδοκίες μας. Ακόμα πιο συχνά, αυτό που θεωρούμε ότι είναι σημαντικό μπορεί απλά να είναι η «αντανάκλαση» μιας ήδη «εγκατεστημένης» προδιάθεσης να το αναγνωρίσουμε ως τέτοιο.

Για παράδειγμα, όταν οι επιστήμονες βρήκαν για πρώτη φορά στοιχεία για χαμηλές ποσότητες όζοντος στην ατμόσφαιρα πάνω από την Ανταρκτική, τα απέρριψαν αρχικά ως λάθος δεδομένα. Χωρίς προηγούμενο θεωρητικό λόγο που να τεκμηριώνει την πιθανότητα δημιουργίας μιας τρύπας στο όζον, οι επιστήμονες απέκλεισαν την ύπαρξή της εκ των προτέρων. Ευτυχώς, είχαν την τάση να ελέγχουν πολλαπλώς τα δεδομένα τους και η ανακάλυψη τεκμηριώθηκε.

Θα μπορούσε να συμβεί κάτι παρόμοιο και στην αναζήτηση εξωγήινης ζωής; Οι επιστήμονες που μελετούν πλανήτες σε άλλα ηλιακά συστήματα (εξωπλανήτες) είναι συγκλονισμένοι από την αφθονία των πιθανών στόχων παρατήρησης που διεκδικούν την προσοχή τους. Τα τελευταία 10 χρόνια, οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει περισσότερους από 3.650 πλανήτες, δηλαδή ανακαλύπτουμε πάνω από έναν ημερησίως. Και με αποστολές όπως ο κυνηγός εξωπλανητών TESS της NASA, αυτή η τάση θα συνεχιστεί.

Κάθε νέος εξωπλανήτης είναι πλούσιος σε φυσική και χημική πολυπλοκότητα. Είναι πολύ εύκολο, λοιπόν, να φανταστεί κανείς περιπτώσεις όπου οι επιστήμονες δεν θα ελέγχουν διπλά ό,τι θα θεωρηθεί ως κάτι που δεν έχει σημασία, αλλά του οποίου η μεγάλη σημασία θα αναγνωριζόταν με καλύτερη ανάλυση ή με μια μη τυποποιημένη ή «παραδοσιακή» θεωρητική προσέγγιση.

Ωστόσο, δεν πρέπει να υπερβάλλουμε με την θεωρία της διαταραχής της οπτικής προσοχής. Στην ψευδαίσθηση Müller-Lyer, μια γραμμή που τελειώνει σε βέλη που δείχνουν προς τα έξω εμφανίζεται μικρότερη από μια ίδιου μήκους γραμμή, με βέλη που όμως δείχνουν προς τα μέσα. Ακόμα και όταν γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι οι δύο γραμμές έχουν το ίδιο μήκος, η αντίληψή μας δεν επηρεάζεται και η ψευδαίσθηση παραμένει. Ομοίως, ένας επιστήμονας μπορεί να παρατηρήσει κάτι στα δεδομένα του, που η θεωρία του να του «λέει» ότι «δεν θα πρέπει» να δει. Και αν μόνο ένας επιστήμονας δει κάτι σημαντικό, πολύ σύντομα κάθε επιστήμονας, σε κάθε πεδίο, θα το μάθει.
ψευδαίσθηση Müller-Lyer
Η ιστορία δείχνει επίσης ότι οι επιστήμονες είναι σε θέση να παρατηρήσουν εκπληκτικά φαινόμενα, ακόμη και όταν είναι προκατειλημμένοι με μια θεωρία που δεν ταιριάζει με τα φαινόμενα. Ο φυσικός David Brewster του 19ου αιώνα πίστευε, λανθασμένα, ότι το φως αποτελείται από σωματίδια που ταξιδεύουν σε ευθεία γραμμή. Αλλά αυτό δεν επηρέασε τις παρατηρήσεις του για πολυάριθμα φαινόμενα που σχετίζονται με το φως. Μερικές φορές λοιπόν η παρατήρηση δεν είναι αναγκαστικά θεωρητική, τουλάχιστον όχι με τρόπο που να επηρεάζει σοβαρά την επιστημονική ανακάλυψη.

Πρέπει να είμαστε ανοιχτόμυαλοι

Σίγουρα, οι επιστήμονες δεν μπορούν να προχωρήσουν απλά παρατηρώντας. Η επιστημονική παρατήρηση πρέπει να κατευθύνεται με κάποιο τρόπο. Αλλά ταυτόχρονα, αν θέλουμε να «περιμένουμε το απροσδόκητο», δεν μπορούμε να επιτρέψουμε στη θεωρία να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό αυτό που παρατηρούμε και αυτό που μετράει ως σημαντικό. Πρέπει να παραμείνουμε ανοιχτοί, ενθαρρύνοντας την εξερεύνηση των φαινομένων με τον τρόπο του Brewster και άλλων ανάλογων επιστημόνων του παρελθόντος.

Το να μελετάμε το σύμπαν με έναν τρόπο που σε μεγάλο βαθμό να μην συνδέεται με μια θεωρία, δεν είναι μόνο μια θεμιτή επιστημονική μέθοδος. Είναι κρίσιμη. Η τάση να περιγράφεται η εξερευνητική επιστήμη ως «αποστολή ψαρέματος» είναι πιθανό να βλάψει την επιστημονική πρόοδο. Οι ανεξερεύνητες περιοχές πρέπει να εξερευνηθούν και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων τι θα βρούμε.

Στην αναζήτηση της εξωγήινης ζωής, οι επιστήμονες πρέπει να είναι απόλυτα ανοιχτοί. Και αυτό σημαίνει ένα ορισμένο ποσοστό ενθάρρυνσης για μη συνηθισμένες ή κυρίαρχες ή κοινά αποδεκτές ιδέες και τεχνικές. Παραδείγματα από την επιστήμη του παρελθόντος (συμπεριλαμβανομένων πολύ πρόσφατων) δείχνουν ότι οι αντισυμβατκές ιδέες μπορεί μερικές φορές να μην βρουν ανταπόκριση και να «χτυπήσουν τοίχο». Οι διαστημικές υπηρεσίες σε όλον τον κόσμο πρέπει να μάθουν από τέτοιες περιπτώσεις εάν πιστεύουν αληθινά ότι, στην αναζήτηση εξωγήινης ζωής, θα πρέπει να «περιμένουμε το απροσδόκητο».