πανδημία
Κάθε ογκώδης κρίση αφήνει πίσω της ένα μόνιμο χνάρι στις κοινωνίες. Οι αποφάσεις που λαμβάνουν τώρα οι κυβερνήσεις και η συμμετοχή των πολιτών θα διαμορφώσουν πιθανώς τον κόσμο για τα επόμενα χρόνια. Πολλά από τα μέτρα που κρίνονται και παρουσιάζονται ως έκτακτα, καταλήγουν να γίνονται μόνιμα. Αρκεί να σκεφτούμε πόσο άλλαξαν οι κανόνες ασφαλείας στα αεροδρόμια μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 ή πόσο άλλαξαν οι κανόνες των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών μετά την οικονομική κρίση του 2008.

Η νυν κρίση του κορωνοϊού είναι μάλλον πρωτοφανής τόσο σε έκταση όσο και σε βάθος στα παγκόσμια χρονικά. Για πρώτη φορά βλέπουμε ένα φαινόμενο που έχει χτυπήσει κυριολεκτικά όλες τις χώρες και δεν κάνει διακρίσεις σε έθνη, πολιτισμούς ή τάξεις. Αν και βρισκόμαστε ακόμη στην αρχική φάση αυτού του παγκόσμιου κύματος, θα τολμήσουμε να παραθέσουμε οκτώ προβλέψεις για τις μάλλον μόνιμες επιπτώσεις που θα έχει η εμφάνιση αυτού του ιού στη δημόσια και ιδιωτική μας ζωή.

1. Οικονομικός κατακλυσμός. Ενδέχεται να προκύψει ύφεση ίσως χειρότερη και από αυτήν που του 1929. Ωστόσο, μια διεθνής οικονομική κρίση τέτοιας έκτασης ήταν αναμενόμενη εδώ και καιρό, λόγω της υπερδιόγκωσης των δημόσιων και ιδιωτικών χρεών όπως και της επιβράδυνσης της ανάπτυξης πολλών σημαινόντων χωρών. Η πανδημία θα λειτουργήσει ως πυροκροτητής του αναμενόμενου γεγονότος. Το βασικό σενάριο του ΔΝΤ προβλέπει ύφεση 10% για την Ελλάδα και μεταξύ 5% με 10% για κάθε χώρα του αναπτυγμένου κόσμου, η δε ανάκαμψη του 2021 θα είναι μικρότερη. Για πρώτη φορά έχουμε βαθύ πλήγμα τόσο στην προσφορά όσο και τη ζήτηση των οικονομικών αγαθών αλλά και υπηρεσιών. Για μεγάλο χρονικό διάστημα θα παραλύσουν τόσο οι αλυσίδες παραγωγής όσο και η κατανάλωση, λόγω καραντίνας και ανεργίας. Αυτό θα δημιουργήσει έναν φαύλο κύκλο όπου η ζήτηση θα πλήξει την προσφορά και αντίστροφα. Το αποτέλεσμα θα είναι η εξάπλωση της φτώχειας και της ανεργίας σε σημαντικό ποσοστό. Η κρίση, βέβαια, εκδηλώνεται μέσω της διαταραχής διαφορετικών τομέων οικονομικής δραστηριότητας αναλόγως της χώρας στην οποία εμφανίζεται. Οι μελλοντικές γενιές θα αναφέρονται στην «κρίση του 2020», η οποία μάλλον θα γίνει σημείο αναφοράς στην παγκόσμια ιστορία. Ας είμαστε λοιπόν έτοιμοι, τουλάχιστον ψυχολογικά. Ο καθένας πρέπει να κάνει τον προσωπικό του σχεδιασμό για αυτό το ενδεχόμενο, όσο μπορεί.

2. Φυσική απόσταση και εμφάνιση. Όπως η κρίση του SARS του 2002-3 άφησε το αποτύπωμά της στους πληθυσμούς της ανατολικής Ασίας και έκτοτε πολλοί Ασιάτες φορούν μονίμως μάσκες στους δημόσιους χώρους, έτσι και σε εμάς μπορεί να εμφανιστεί η ίδια συνήθεια. Κάποια συνάνθρωποί μας θα φορούν μονίμως ή πολύ συχνά γάντια ή μάσκες, και θα κάνουν χρήση απολυμαντικών. Κάποιοι άνθρωποι που ήταν διαχυτικοί τύποι παλαιότερα, στο εξής θα κόψουν αγκαλιές, φιλιά ή χειραψίες. Αναμένεται πάντως να ενταθεί ένα μίγμα «μικροβιοφοβίας» και ανθρωποφοβίας.

3. Αλλαγή μοντέλου εργασίας. Πολλές επιχειρήσεις έχουν ήδη συνειδητοποιήσει ότι μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους εξίσου ή και περισσότερο αποδοτικά μέσω τηλεργασίας ή με μειωμένο προσωπικό. Αυτό λοιπόν που ζούμε τώρα ως προσωρινή κατάσταση μπορεί να μετατραπεί σε μόνιμη πραγματικότητα για ολόκληρους εργασιακούς τομείς. Έτσι, αρκετοί συμπολίτες μας θα παραμείνουν στα σπίτια τους, ως εργαζόμενοι ή ημιαπασχολούμενοι. Αρκετοί φυσικοί χώροι εργασίας (όπως γραφεία) θα περιοριστούν ή θα κλείσουν, εφόσον αυτό θα ευνοεί τις επιχειρήσεις τόσο πρακτικά όσο και οικονομικά. Το ίδιο θα συμβεί και με τις φυσικές μετακινήσεις για επαγγελματικούς λόγους, συνεπώς ενδέχεται να έχουμε λιγότερα οχήματα σε ώρες αιχμής.

4. Εμπιστοσύνη στο κράτος και τις αρχές. Η μεγάλη πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας ενέκρινε ακόμα και τα πιο αυστηρά μέτρα περιορισμού που έλαβε η κυβέρνηση. Η ίδια μεγάλη πλειοψηφία εκδήλωσε επίσης εμπιστοσύνη στους ειδικούς, όπως η ομάδα του κ. Τσιόδρα. Οι πολίτες επέδειξαν ανοχή, και ενδεχομένως κάποιοι παθητική αποδοχή, ενός τρόπου διακυβέρνησης έκτακτης ανάγκης. Επίσης, μέτρα όπως οι υποχρεωτικές μάσκες, η ηλεκτρονική παρακολούθηση από τις αρχές ή η άδεια για να βγει κάποιος/α από το σπίτι φάνηκαν να απολαμβάνουν από την ανοχή μέχρι και την έγκριση της κοινωνίας. Οι θεωρίες συνωμοσίας ή ιδεολογήματα όπως της «πολιτικής ανυπακοής» ευτυχώς δεν ευδοκίμησαν αυτή τη φορά. Μετά την πάροδο της πανδημίας, τα αντανακλαστικό αυτά ενδέχεται να παραμείνουν στον κόσμο. Κρατικές μέθοδοι που παλαιότερα φάνταζαν οργουελικές, μπορεί πλέον να θεωρηθούν από την πλειοψηφία αναγκαίες, χρήσιμες και φυσιολογικές. Τσιπάκια, κάμερες ή τηλεκατευθυνόμενα drones πάνω από τα κεφάλια μας που παρακολουθούν τη δημόσια συμπεριφορά μας ενδέχεται να γίνουν καθημερινοί μας σύντροφοι, και μάλιστα καθολικά αποδεκτοί.

5. Στροφή προς τον κρατισμό. Μια παραλλαγή του παραπάνω σημείου, θα είναι ενδεχομένως και η ανάσχεση ενός κύματος ιδιωτικοποιήσεων και η στροφή στην κρατική οικονομία - τουλάχιστον για μερικά χρόνια. Πολλοί τομείς, όπως για παράδειγμα η δημόσια υγεία, θα επαναπροσδιοριστούν ως στρατηγικά σημαντικοί και πιθανόν να επιστρέψουν στο κράτος. Ο κρατικός παρεμβατισμός με κουπόνια κατανάλωσης, εγγυήσεις δανείων ή επιχορηγήσεις επιχειρήσεων θα γίνει κανόνας. Τα επιδόματα θα επεκταθούν σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού και ίσως οδηγήσουν στο μέλλον στην καθιέρωση βασικού μηνιαίου εισοδήματος για όλους, αν οι παραγωγικές συνθήκες το επιτρέψουν.

6. Μείωση του διεθνούς τουρισμού και του κύρους του. Η σημαντικότερη αιτία της μετάδοσης του κορωνοϊού παγκοσμίως ήταν η ραγδαία αύξηση των ταξιδιών για οποιονδήποτε λόγο. Η επιδημία του SARS στην Κίνα, το 2002, δεν μετετράπη σε πανδημία ίσως επειδή τότε οι αεροπορικές συνδέσεις αυτής της χώρας με τον υπόλοιπο κόσμο αριθμούσαν στο ένα δέκατο των σημερινών. Τώρα πλέον, κι έπειτα από αυτό που συνέβη, οι διεθνείς μετακινήσεις θα περάσουν στο συλλογικό υποσυνείδητο ως ενισχυμένος κίνδυνος μόλυνσης από ασθένειες. Όλες οι αεροπορικές εταιρίες ήδη προέβησαν σε δραστικές μειώσεις στόλου και προσωπικού. Τουρισμός και ταξίδια θα πληγούν για πολύ μεγάλο διάστημα και θα περάσουν στην κατηγορία των δραστηριοτήτων υψηλού κινδύνου. Ενδέχεται μάλιστα να δαιμονοποιηθούν από κάποιους ως αιτία πολλαπλών κακών - μπορούμε μάλιστα να φανταστούμε ότι θα μειωθούν και οι φωτογραφίες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όσων αυτό-επιδεικνύονται για το φαγητό που δοκίμασαν σε κάποια υπαίθρια αγορά της Ασίας ή άλλες εξωτικές εμπειρίες.

7. Υποβάθμιση κλιματικής αλλαγής. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, σίγησαν οι φωνές ανησυχίας για την κλιματική αλλαγή. Αντιθέτως, προέκυψαν ειδήσεις όπως «καθάρισε ο ουρανός του Πεκίνου» ή «εμφανίστηκαν για πρώτη φορά ψάρια στα κανάλια της Βενετίας». Η κατάσταση αυτή μπορεί να συνεχιστεί σε κάποιο βαθμό. Μια μερίδα του πληθυσμού θα αντικαταστήσει την έγνοιά της για το περιβάλλον με αυτή για την δημόσια υγεία. Όσο θα είναι μειωμένη η οικονομική δραστηριότητα, θα πληθαίνουν και οι ειδήσεις για ανάκαμψη της φύσης εδώ κι εκεί. Αυτό θα δημιουργήσει ένα είδος εφησυχασμού για το κλίμα, τουλάχιστον προσωρινά.

8. Τεχνολογία επιτήρησης.
Αξίζει να σημειωθεί, ως μια ξεχωριστή προβλεπόμενη επίπτωση, η τεχνολογία επιτήρησης. Αυτό που φαινόταν ως επιστημονική φαντασία πριν από λίγα χρόνια, αποτελεί σήμερα πραγματικότητα. Το βιομετρικό βραχιόλι που παρακολουθεί τη θερμοκρασία του σώματος καθ΄όλη τη διάρκεια της ημέρας ως υποχρέωση του πολίτη, πόσο απέχει από το να εξελιχθεί σε καθημερινή μας κανονικότητα; Χάρη σ' αυτό, αρκετές ιώσεις και άλλου είδους ασθένειες θα μπορούσαν να περιοριστούν δραστικά, ακόμη και να εξαφανιστούν - αλλά ταυτόχρονα θα μπορούσε να εξελιχθεί σε εργαλείο για να ελέγχονται και άλλα είδη ιδιωτικών πληροφοριών του κάθε πολίτη. Εφόσον θα μπορούν να παρακολουθούν τι συμβαίνει με τη θερμοκρασία του σώματος μας, την αρτηριακή πίεση και την καρδιακή συχνότητα, καθώς παρακολουθούμε ένα απλό βίντεο στο Youtube, έτσι θα μπορούν να μαθαίνουν και τι μας κάνει να γελάμε, να κλαίμε ή να είμαστε θυμωμένοι, αφού και αυτά συνιστούν βιολογικά φαινόμενα. Πριν από πενήντα χρόνια, η Κα-Γκε-Μπε δεν μπορούσε να παρακολουθήσει τους σοβιετικούς πολίτες συνεχόμενα 24 ώρες την ημέρα. Ωστόσο τώρα οι κυβερνήσεις μπορούν να βασίζονται σε πανταχού παρόντες αισθητήρες και ισχυρούς αλγόριθμους για να κάνουν αυτή τη δουλειά - αξίζει να διαβάσετε το σχετικό άρθρο του Yuval Noah Harari με τίτλο «Ο κόσμος μετά τον κορωνοϊό», όπου αναφέρονται εκτενέστερα αυτές οι περιπτώσεις.

Συμπερασματικά, πρέπει να αναρωτηθούμε όχι μόνο για το πώς θα ξεπεράσουμε την άμεση απειλή της πανδημίας, αλλά και το είδος του κόσμου όπου θα ζήσουμε στη συνέχεια. Πολλά βραχυπρόθεσμα μέτρα έκτακτης ανάγκης σήμερα, θα αποτελέσουν ένα στοιχείο της καθημερινής ζωής στο μέλλον. Αυτές τις εβδομάδες διαμορφώνονται γρήγορα ιστορικές διαδικασίες που υπό κανονικές συνθήκες θα μπορούσαν να διαρκέσουν χρόνια. Ας έχουμε τις κεραίες μας ανοιχτές.