Πώς προέκυψε αυτό και πόσο αληθινός είναι ο κίνδυνος; Η βρετανική εφημερίδα Independent δημοσίευσε μία σειρά ερωτήσεων και απαντήσεων για το θέμα, ενώ το Ελληνικό Ινστιτούτο Διατροφής (ΕΙΔ) έχει στην ιστοσελίδα του μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία για το φοινικέλαιο.
Τι είναι το φοινικέλαιο;
Το φοινικέλαιο είναι ένα βρώσιμο φυτικό λάδι που εξάγεται από τον καρπό του φοινικόδεντρου Elaeis guineensis. Χρησιμοποιείται ως τρόφιμο πάνω από 5.000 χρόνια και παράγεται κυρίως στην Αφρική και τη Νοτιοανατολική Ασία, καθώς και σε περιοχές της Νότιας Αμερικής, με πολύ χαμηλό κόστος παραγωγής.
Η αυξανόμενη χρήση του στη βιομηχανία τροφίμων οφείλεται στο χαμηλό του κόστος, τις πολλαπλές του χρήσεις και την υψηλή του ανθεκτικότητα απέναντι στις ακραίες θερμοκρασίες και κυρίως στην οξείδωση κατά το τηγάνισμα. Από το 2007, το φοινικέλαιο καταλαμβάνει την πρώτη θέση στην παραγωγή φυτικών ελαίων παγκοσμίως (σε όλο τον κόσμο καταναλώνονται σχεδόν 50 εκατομμύρια τόνοι ετησίως).
Σε ποια τρόφιμα χρησιμοποιείται;
Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται ως μαγειρικό λάδι, με τη μορφή μαργαρίνης καθώς και στη ζαχαροπλαστική.
Ένα στα 10 προϊόντα που συναντάμε στα ράφια των σούπερ μάρκετ της Ευρώπης (και μερικές φορές έως 5 στα 10 προϊόντα, ανάλογα με τη χώρα) έχει παρασκευαστεί με φοινικέλαιο: μπισκότα, σοκολάτες, κέικ, πατατάκια, παγωτά, μαργαρίνες, μαγιονέζες, είναι μερικές μόνο από τις τροφές που το περιέχουν, ενώ παράγωγά του χρησιμοποιούνται επίσης σε καλλυντικά, σαπούνια και απορρυπαντικά.
Οι παρασκευαστές τροφίμων επιλέγουν το φοινικέλαιο λόγω της ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του, καθώς απαιτεί μικρή έως καθόλου υδρογόνωση και παρατείνει το χρόνο ζωής των προϊόντων.
Πότε άρχισε η απόσυρση της Nutella και για ποιο λόγο;
Τον περασμένο Μάιο, η Coop, η μεγαλύτερη αλυσίδα σούπερ μάρκετ της Ιταλίας, απέσυρε τη Nutella και άλλα 200 προϊόντα από τα ράφια της, επειδή περιέχουν εξευγενισμένο φοινικέλαιο το οποίο ενδέχεται να αυξάνει τον κίνδυνο αναπτύξεως καρκίνου.
Η Coop είχε ανακοινώσει τότε ότι αυτό ήταν ένα προληπτικό μέτρο και ότι σταματούσε να διαθέτει προϊόντα με φοινικέλαιο για παιδιά, τα οποία πιστεύεται ότι διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο.
Η κίνηση αυτή, την οποία ακολούθησαν και άλλα καταστήματα λιανικής της γείτονος χώρας, είναι απόρροια επιστημονικής γνωμοδότησης που είχε εκδώσει στις 3 Μαΐου 2016 η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Ασφάλειας Τροφίμων (EFSA), σύμφωνα με την οποία είναι καρκινογόνα ορισμένα συστατικά που δημιουργούνται κατά την επεξεργασία του φοινικέλαιου με θερμότητα.
Αφού το φοινικέλαιο υπάρχει σε εκατοντάδες τρόφιμα, γιατί προκλήθηκε σάλος μόνο μετη Nutella;
Όπως προαναφέρθηκε, το επεξεργασμένο φοινικέλαιο και ορισμένα άλλα φυτικά έλαια από τα οποία δημιουργούνται τα ίδια καρκινογόνα συστατικά, χρησιμοποιούνται ως μαγειρικά έλαια και υπάρχουν σε μπισκότα, πατατάκια, σοκολάτες, παγωτά, αλείμματα για σάντουϊτς, κέικ, έτοιμα γλυκίσματα, μαργαρίνες και σε πολλά άλλα τρόφιμα. Η EFSA είχε εκφράσει ιδιαίτερη ανησυχία και για βρεφικά γάλατα που τα περιέχουν.
Ωστόσο πρώτη είδηση έγινε η Nutella εν μέρει επειδή αποτελεί ένα παραδοσιακό προϊόν στην Ιταλία και εν μέρει επειδή, έπειτα από την μείωση των πωλήσεών της, η παρασκευάστρια εταιρεία της, η Ferrero, άρχισε διαφημιστική εκστρατεία για να πείσει τους καταναλωτές ότι το προϊόν είναι ασφαλές και έτσι ανακίνησε και έδωσε έκταση στο θέμα.
Τι είναι αυτά τα συστατικά που μπορεί να αυξάνουν τον κίνδυνο καρκίνου;
Η EFSA εξέτασε τα διαθέσιμα στοιχεία για τρεις ουσίες που παράγονται από την γλυσιδόλη, μία ουσία που υπάρχει στα φυτικά έλαια.
Οι ουσίες αυτές είναι οι γλυκιδυλεστέρες λιπαρών οξέων (GE), η 3-μονοχλωροπροπανεδιόλη (3-MCPD) και η 2-μονοχλωροπροπανεδιόλη (2-MCPD).
Σύμφωνα με την έρευνα της EFSA, οι ουσίες αυτές ανευρίσκονται στα περισσότερα φυτικά έλαια αλλά το φοινικέλαιο περιέχει πολύ υψηλά επίπεδα. Δεν υπάρχουν, όμως, στα ωμά έλαια αλλά παράγονται κατά την επεξεργασία τους σε θερμοκρασία γύρω στους 200 βαθμούς Κελσίου, κάτι που είναι πολύ συνηθισμένο στην παρασκευή επεξεργασμένων τροφίμων.
Στην προκειμένη περίπτωση το φοινικέλαιο θερμαίνεται για να απαλλαγεί από τη χαρακτηριστική μυρωδιά και το βαθύ πορτοκαλί χρώμα του.
Η EFSA επανεξέτασε τις υπάρχουσες επιστημονικές έρευνες για το φοινικέλαιο, οι οποίες είχαν δείξει ότι η επαναλαμβανόμενη έκθεση στην GE αυξάνει την ογκογένεση σε αρουραίους και ποντίκια, πιθανώς βλάπτοντας τις γενετικές πληροφορίες στα κύτταρά τους. Η έκθεση ήταν ιδιαιτέρως επιβλαβής για τα ανήλικα ζώα.
Όσον αφορά τα άλλα δύο συστατικά, τα στοιχεία για την 2-MCPD δεν ήταν αρκετά ώστε να καταλήξει η Υπηρεσία σε κάποιο ασφαλές συμπέρασμα, ενώ εκείνα για την 3-MCPD υποδηλώνουν ότι μπορεί να είναι τοξική για τους νεφρούς και να θέτει κινδύνους για το ανδρικό σύστημα αναπαραγωγής. Και πάλι, τα ευρήματα αυτά είναι από έρευνες σε ζώα.
Οι ειδικοί της EFSA κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είναι αρκετά τα στοιχεία για να θεωρήσουν την GE καρκινογόνο και γι' αυτό δεν έθεσαν όριο ασφαλείας στην κατανάλωσή της.
Σε ό,τι αφορά τους ανθρώπους, γνωμοδότησαν ότι «η GE αποτελεί δυνητική ανησυχία για την υγεία για όλες τις νεώτερες ηλικιακά ομάδες με μέση έκθεση και για τους καταναλωτές όλων των ηλικιών με υψηλή έκθεση».
Αντίστοιχα, η Διεθνής Υπηρεσία Έρευνας του Καρκίνου (IARC) του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας έχει ταξινομήσει την 3-MCPD στην ομάδα 2Β της λίστας με τις ύποπτες για καρκίνο ουσίες, δηλαδή στην ομάδα των ουσιών που «πιθανώς είναι καρκινογόνες» για τους ανθρώπους.
Η εταιρεία Ferrero δήλωσε στο ειδησεογραφικό πρακτορείο Reuters ότι θερμαίνει τα έλαιά της σε θερμοκρασίες λίγο κάτω από 200ο C για να μειώνει το σχηματισμό των ουσιών αυτών, αλλά η EFSA δεν έχει ακόμα επιβεβαιώσει ότι αυτό καθιστά ασφαλέστερο το φοινικέλαιο.
Αντίστοιχα, άλλες εταιρείες που επίσης παράγουν προϊόντα με φοινικέλαιο, όπως η Nestle και η Unilever, δήλωσαν ότι συνεργάζονται με τους προμηθευτές τους για να διατηρήσουν τα επίπεδα της GE όσο το δυνατόν χαμηλότερα, ενώ η Nestle πρόσθεσε πως χρηματοδότησε έρευνα για τον τρόπο σχηματισμό των καρκινογόνων ουσιών και έτσι «μείωσε σημαντικά τους εστέρες MCPD» στα προϊόντα της.
Γιατί δεν χρησιμοποιούν οι εταιρείες τροφίμων πιο ασφαλή έλαια;
Εξαιτίας κυρίως του κόστους. Αν, λ.χ., χρησιμοποιήσουν ηλιέλαιο ή σπορέλαιο, θα πρέπει να ξοδέψουν περισσότερα χρήματα για να το προμηθευτούν, καθώς και να αλλάξουν τη συνταγή και τον τρόπο και τα μηχανήματα επεξεργασίας και παραγωγής.
Η Ferrero εκτιμά ότι αν αλλάξει τα συστατικά, το τελικό προϊόν θα είναι υποδεέστερο του αρχικού.
Τί μπορώ να κάνω για να μειώσω τον κίνδυνο;
Προφανώς να περιορίσετε την έκθεσή σας στο φοινικέλαιο, διαβάζοντας προσεκτικά τις ετικέτες των τροφίμων για να δείτε αν το περιέχουν.
Η μελέτη της EFSA έδειξε ότι για όλους, πλην των βρεφών, η κύρια πηγή έκθεσης είναι τα γλυκά, τα κέικ και οι μαργαρίνες, ενώ φοινικέλαιο περιέχουν και πολλές σοκολάτες.
Η καλύτερη συμβουλή, βέβαια, είναι η πάγια των ειδικών: να ακολουθείτε μία υγιεινή, ισορροπημένη και με ποικιλία τροφίμων διατροφή, αντί να τρώτε καθημερινά τα ίδια τρόφιμα.
Σχόλια Αναγνωστών