Κύτταρα της μαμάς, της κόρης, του αδελφού ή της αδελφής κυκλοφορούν στο σώμα μας και συμμετέχουν ενεργά στην υγεία μας. Τα πώς και τα γιατί της συγκλονιστικής ανακάλυψης
χέρια
Υπέρτατη απόδειξη φροντίδας παιδιού προς τη μητέρα: χωρίς να βρίσκεστε στο ίδιο δωμάτιο, στο ίδιο κτίριο ή ακόμη και στην ίδια πόλη με τη γυναίκα που σας έφερε στη ζωή, μπορείτε κυριολεκτικά να «μπαλώσετε» την καρδιά της. Ή, αντίστοιχα, το παιδί σας να «μπαλώσει» τη δική σας καρδιά. Είναι μια ιδέα που αρχικά κάποιος δυσκολεύεται να χωνέψει, όμως προσέξτε: μάλλον έχετε αφήσει μικροσκοπικά κομμάτια από εσάς μέσα στη μητέρα σας. Οπως επίσης έχετε πάρει και πράγματα από εκείνη: τα κύτταρά της κατοικοεδρεύουν στα περισσότερα όργανά σας, ίσως ακόμη και στον εγκέφαλό σας. Ζουν εκεί χρόνια ή και δεκαετίες επηρεάζοντας τη βιολογία και την υγεία σας.

Οπωσδήποτε το αίμα σας, το δέρμα σας, ο εγκέφαλος και οι πνεύμονές σας αποτελούνται από τα δικά σας κύτταρα. Οχι όμως απολύτως. Οι περισσότεροι είμαστε ένα κολάζ από κύτταρα, με απεσταλμένους που έχουν έρθει από τη μητέρα μας, τα παιδιά μας ή ακόμη και τα αδέλφια μας για να εισχωρήσουν σε κάθε τμήμα του σώματός μας. Καλώς ήλθατε στον παράξενο κόσμο του μικροχιμαιρισμού.

Πότε εντοπίστηκαν για πρώτη φορά

Η ιδέα εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1970, όταν κύτταρα με αρσενικά χρωμοσώματα Υ ανιχνεύθηκαν στο αίμα εγκύων γυναικών. Ως τότε υποθέταμε ότι τα σώματα της μητέρας και του παιδιού της συνυπήρχαν απολύτως ξεχωριστά κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Το αίμα τους ερχόταν πολύ κοντά μέσα στον πλακούντα - αυτό το μεγάλο, μπερδεμένο κουβάρι από αιμοφόρα αγγεία που συνδέει τη μητέρα με το παιδί μέσω του ομφαλίου λώρου - αλλά δεν αναμειγνυόταν ποτέ. Τα θρεπτικά συστατικά, το οξυγόνο και τα απόβλητα μεταφέρονταν μέσα από φίλτρα.
Τώρα ξέρουμε ότι αυτό είναι μόνο ένα κομμάτι της ιστορίας. «Εχει λεχθεί για τον πλακούντα ότι έχει μια επιλεκτική μεταναστευτική πολιτική» λέειη Λι Νέλσον από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ. Μαζί με τα θρεπτικά συστατικά και τα απόβλητα μετακινούνται επίσης και κύτταρα από τη μια κυκλοφορία του αίματος προς την άλλη. Τα τελευταία χρόνια μάθαμε ότι τα κύτταρα αυτά εξακολουθούν να ζουν για χρόνια μέσα στη μητέρα και στο παιδί, σαν ξένοι με κάρτα διαμονής. Κατοικούν μέσα στα όργανά μας με αποτέλεσμα πολύ καιρό μετά τη γέννα το σώμα μιας μητέρας να εξακολουθεί κατά κάποιον τρόπο να είναι συνδεδεμένο με αυτό του παιδιού της. Το ερώτημα είναι: Τι ακριβώς κάνουν αυτά τα κύτταρα; Είναι απλώς αμέτοχοι επιβάτες ή εμπλέκονται ενεργά στη ζωή του ξενιστή τους;

που φωλιάζουν οι συγγενείς μας
Ο εντοπισμός αυτών των «μικροχιμαιρικών» κυττάρων ανάμεσα στα δισεκατομμύρια δικά μας κύτταρα είναι λίγο σαν να ψάχνει κανείς την παροιμιώδη βελόνα στα άχυρα. Για να κάνουν τα πράγματα χειρότερα, ο αριθμός τους ανεβοκατεβαίνει στα διάφορα όργανα και φαίνεται να μετακινούνται από εδώ κι από εκεί στο σώμα. Τη μια μέρα ένα όργανο μπορεί να μοιάζει μικροχιμαιρικό και την άλλη όχι.

Δύναμη που διαρκεί

Παρ' όλα αυτά, εκείνοι που μελετούν το φαινόμενο πιστεύουν ότι τα συγκεκριμένα κύτταρα αποτελούν ένα αδιάρρηκτο τμήμα μας. «Αν μπορούσαμε να ελέγξουμε πολλά δείγματα από πολλές χρονικές στιγμές και από πολλές διαφορετικές πηγές, πιστεύουμε ότι θα βρίσκαμε μικροχιμαιρισμό στα περισσότερα, αν όχι σε όλα τα άτομα» λέει η κυρία Νέλσον. «Θα υπέθετα ότι είναι πανταχού παρών».

Αυτό το οποίο είναι ξεκάθαρο είναι ότι τα κύτταρα πηγαίνουν παντού, έχουν δύναμη που διαρκεί και φαίνεται να συνδέονται τόσο με την καλή όσο και με την κακή υγεία. Πριν από μερικούς μήνες μια μελέτη σε 26 γυναίκες οι οποίες πέθαναν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή έναν μήνα μετά τον τοκετό εντόπισε κύτταρα από τα παιδιά τους σε όλα τα όργανα που εξετάστηκαν, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου. Αλλες έρευνες έχουν δείξει ότι τα μικροχιμαιρικά κύτταρα μπορούν να επιβιώσουν επί 40 χρόνια. Τα άτομα που έχουν περισσότερα τέτοια κύτταρα τείνουν να είναι περισσότερο επιρρεπή σε ορισμένους τύπους αυτοάνοσων παθήσεων αλλά έχουν χαμηλότερο κίνδυνο για καρκίνο του μαστού και του θυρεοειδούς, ενώ επίσης μπορεί να ζουν περισσότερο. Το πρόβλημα είναι ότι πολλές από τις προγενέστερες μελέτες εξέτασαν τη συσχέτιση ανάμεσα στον αριθμό των μικροχιμαιρικών κυττάρων στα άτομα και στην εμφάνιση ασθενειών. Δεν προχώρησαν στο να εστιάσουν στο τι κάνουν πραγματικά αυτά τα κύτταρα. Αυτό αλλάζει τώρα.

Πώς το παιδί θεραπεύει την καρδιά της μαμάς

Στο Νοσοκομείο Ορος Σινά στη Νέα Υόρκη η Χάινα Τσόντρι μελετά μια πάθηση γνωστή ως περιγεννητική μυοκαρδιοπάθεια, κατά την οποία η καρδιά της εγκύου εξασθενεί και μεγαλώνει. «Το 50% των γυναικών αναρρώνει αυτενεργώς και κανείς δεν γνωρίζει γιατί» λέει η κυρία Τσόντρι. Η πάθηση έχει το υψηλότερο ποσοστό ανάρρωσης από κάθε άλλη μορφή καρδιοπάθειας.

Για να δει μήπως μικροχιμαιρικά κύτταρα από το έμβρυο έρχονται με κάποιον τρόπο να σώσουν τη μητέρα η κυρία Τσόντρι σήμανε εμβρυϊκά κύτταρα ποντικών με πράσινο φθορίζοντα ιχνηθέτη προκειμένου να διαπιστώσει αν κάποια από αυτά περνούσαν στη ροή του αίματος της μητέρας ποντικού. Στη συνέχεια προκάλεσε καρδιακά επεισόδια στα έγκυα ποντίκια. Οπως φάνηκε, τα εμβρυϊκά κύτταρα κατευθύνθηκαν προς τον κατεστραμμένο καρδιακό ιστό όπου και μετατράπηκαν σε έναν - διαφορετικό - τύπο καρδιακών κυττάρων. «Είναι συναρπαστικό: ήξεραν ακριβώς πού να πάνε από μόνα τους» λέει η ερευνήτρια.

Οι πιο πρόσφατες μελέτες της κυρίας Τσόντρι έχουν δείξει ότι το έμβρυο προσφέρει μια δεξαμενή εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων στη μητέρα. Βλαστικά κύτταρα της τροφοβλάστης που περιβάλλουν το έμβρυο εμφυτεύονται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης στα τοιχώματα της μήτρας και δημιουργούν τον πλακούντα. Στα έγκυα ποντίκια η ερευνήτρια διαπίστωσε ότι αυτά είναι τα κύτταρα που περνούν στην κυκλοφορία του αίματος της μητέρας, τρέχουν στην καρδιά και σχηματίζουν ολοκαίνουργια παλλόμενα μυϊκά κύτταρα. Πιστεύει ότι ο κατεστραμμένος μυϊκός ιστός ενδέχεται να απελευθερώνει πρωτεΐνες οι οποίες λειτουργούν σαν «φάρος» για τα εμβρυϊκά κύτταρα. Η ελπίδα της είναι αυτές οι μελέτες κάποτε να οδηγήσουν σε θεραπείες βλαστικών κυττάρων οι οποίες θα θεραπεύουν διάφορους τύπους καρδιοπαθειών.

Νευρώνες - μετανάστες μεταφέρουν πληροφορίες;

Η κυρία Νέλσον ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για το τι κάνουν τα εμβρυϊκά κύτταρα μέσα στον εγκέφαλο της μητέρας τους. Το 2012 έκανε νεκροψία στους εγκεφάλους 59 νεκρών γυναικών και διαπίστωσε ότι το 63% είχε ενδείξεις ξενικού DNA. Μια μελέτη του 2005 σε ποντίκια είχε βρει ότι εμβρυϊκά κύτταρα μετατρέπονταν σε νευρώνες μέσα στον εγκέφαλο των μητέρων τους. Θα μπορούσε να συμβαίνει το ίδιο στους ανθρώπους βοηθώντας να σχηματιστούν τα κύτταρα που μεταφέρουν πληροφορίες σχετικά με τις αισθήσεις, την κίνηση και τις σκέψεις μας; Η κυρία Νέλσον και η ομάδα της εξετάζουν τώρα αν πράγματι συμβαίνει κάτι τέτοιο και περιμένουν αποτελέσματα μέσα στους επόμενους μήνες. Κοιτάζουν επίσης και στην αντίθετη κατεύθυνση, για να δουν αν μητρικά κύτταρα φθάνουν στον εγκέφαλο των παιδιών. «Δεν θα εκπλαγώ αν υπάρχουν μητρικά κύτταρα στον εγκέφαλο των παιδιών» λέει η ερευνήτρια «και δεν θα εκπλαγώ αν αποτελούν ένα σημαντικό μέρος της φυσιολογικής ανάπτυξης».

Αδεια εισόδου στο ανοσοποιητικό

Το πώς τα μικροχιμαιρικά κύτταρα αλληλεπιδρούν με το ανοσοποιητικό μας σύστημα αποτελεί ένα άλλο βασικό σημείο ενδιαφέροντος. Στο κάτω-κάτω το ανοσοποιητικό σύστημα υπάρχει για να προστατεύει τον οργανισμό μας από εισβολείς, αλλά παρ' όλα αυτά τα μικροχιμαιρικά κύτταρα φαίνεται να περνούν από αυτό ανενόχλητα. Αυτό είναι υποσχόμενο για καταστάσεις όπως η μεταμόσχευση οργάνων, πώς όμως τα κύτταρα ξεφεύγουν από το ραντάρ του ανοσοποιητικού συστήματος; Η Χίλαρι Γκάμιλ, συνάδελφος της κυρίας Νέλσον, επισημαίνει ότι τα μικροχιμαιρικά κύτταρα ενδέχεται να μετατρέπονται σε έναν τύπο ανοσοποιητικών κυττάρων: κυριολεκτικά εισχωρούν στις άμυνες του οργανισμού μας. Η κυρία Τσόντρι εξετάζει αυτή τη στιγμή τα μόρια της επιφάνειας των μικροχιμαιρικών κυττάρων σε μια προσπάθεια να εξιχνιάσει αυτό το ζήτημα.

Η γιαγιά και η προεκλαμψία

Τα οφέλη και τα μειονεκτήματα για την υγεία ενδέχεται να μην περιορίζονται στη μητέρα και στο παιδί. Η κυρία Γκάμιλ έχει διερευνήσει το πώς τα κύτταρα μιας γυναίκας μπορούν να προσφέρουν χείρα βοηθείας στην επόμενη γενιά όταν η ίδια γίνεται γιαγιά. Η προεκλαμψία είναι μια επιπλοκή που παρατηρείται στο 6% των κυήσεων. Σε μια μελέτη σε γυναίκες οι οποίες εμφάνισαν την πάθηση η κυρία Γκάμιλ διαπίστωσε ότι καμία από αυτές δεν έφερε κύτταρα από τη μητέρα της. Αντιθέτως, σχεδόν το ένα τρίτο των γυναικών της μελέτης που δεν εμφάνισαν προεκλαμψία έφεραν τέτοια κύτταρα. Το ενδιαφέρον δε είναι ότι στις γυναίκες αυτές ο αριθμός των κυττάρων από τις μητέρες τους που έφεραν στο αίμα τους ανέβαινε κατά τη διάρκεια του τρίτου τριμήνου της εγκυμοσύνης, όταν είναι περισσότερο διαδεδομένη η προεκλαμψία.

Τα αποτελέσματα εγείρουν την ενδιαφέρουσα πιθανότητα ενός είδους χείρας προστασίας η οποία τείνεται στο έμβρυο από τη γιαγιά του, λέει η κυρία Γκάμιλ. Η Τζεν Κότλερ, από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, χρησιμοποιεί τους ίδιους πράσινους φθορίζοντες ιχνηθέτες που χρησιμοποίησε η κυρία Τσόντρι για να ανιχνεύσει κύτταρα στις διάφορες γενεές και να δει αν κύτταρα από τους παππούδες και τις γιαγιάδες μπορούν να καταλήξουν στον εγκέφαλο των εγγονών τους.

Κύτταρα που διδάσκουν αλληλοβοήθεια

Γιατί όμως συντελείται ο μικροχιμαιρισμός; Ο Ντέιβιντ Χέιγκ, συνάδελφος της κυρίας Κότλερ, υπογραμμίζει ότι εξελικτικές πιέσεις ενδέχεται να ευθύνονται γι' αυτόν. «Θα μπορούσε να εικάσει κάποιος ότι τα εμβρυϊκά κύτταρα ενισχύουν το δέσιμο της μητέρας με το παιδί» λέει, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητες επιβίωσης του παιδιού. «Ξέρουμε ότι υπάρχουν μεταβολές στον εγκέφαλο των ποντικών μετά την εγκυμοσύνη οι οποίες σχετίζονται με την παροχή της μητρικής φροντίδας. Εγείρουμε την πιθανότητα ότι τα κύτταρα των απογόνων ενδέχεται να έχουν και αυτά έναν λόγο σε αυτό το ζήτημα».

Για την κυρία Νέλσον ο παράξενος κόσμος του μικροχιμαιρισμού ανατρέπει εντελώς την έννοια του «βιολογικού εαυτού». «Για μένα το καλύτερο λειτουργικό πρότυπο είναι ότι είμαστε ένα οικοσύστημα» λέει - ένα οικοσύστημα που αποτελείται από ένα πάτσγουορκ ανθρώπων και μπορεί να έχει τόσο θετικές όσο και αρνητικές συνέπειες στην υγεία μας. «Τα μικροχιμαιρικά κύτταρα είναι παρόντα σε αρκετά μικρούς αριθμούς, άρα αυτό τείνει να περιορίζει την επιρροή τους» λέει ο κ. Χέιγκ. «Ωστόσο μικροί αριθμοί κυττάρων μπορεί να έχουν μεγάλη επιρροή».

Είμαστε πολλοί, αλλά γιατί;

Είμαστε πολύ περισσότερα από το σύνολο των κυττάρων μας. Η ιδέα αυτή ήρθε στο προσκήνιο στα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν ο μοριακός βιολόγος Ρίτσαρντ Τζέφερσον συνειδητοποίησε ότι τα μικρόβια μέσα μας και επάνω μας παίζουν καίριο ρόλο στο πόσο υγιείς είμαστε.

Ο κ. Τζέφερσον αποκάλεσε το σύνολο των γονιδίων μας και των γονιδίων των μικροβίων μας ολογονιδίωμα. Υποστήριξε ότι από τη στιγμή που τα μικρόβιά μας επηρεάζουν την υγεία επηρεάζουν επίσης την επιβίωση και άρα και την εξέλιξή μας. Εξελιχθήκαμε μαζί με αυτά, σε ένα είδος συμβίωσης.

Ο μικροχιμαιρισμός προσθέτει και τα ξένα ανθρώπινα κύτταρα που βρίσκονται μέσα μας σε αυτό το μείγμα. Και επηρεάζει και την υγεία μας. Γιατί όμως εξελίχθηκε κάτι τέτοιο;

Η Χίλαρι Γκάμιλ, από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ, υποστηρίζει ότι ο μικροχιμαιρισμός ενισχύει την υγεία μας συνδέοντας την ικανότητα της μητέρας και του παιδιού της να καταπολεμούν τις λοιμώξεις. «Εξυπηρετεί τα συμφέροντα τόσο του εμβρύου όσο και της μητέρας το να βοηθηθεί η μαμά να επιβιώσει για αρκετό διάστημα μετά τη γέννα ώστε το παιδί να γίνει ανεξάρτητο» λέει.

Μερικές φορές τα εξελικτικά συμφέροντα της μητέρας και του παιδιού λειτουργούν σε αντίθετες κατευθύνσεις, λέει ο Ντέιβιντ Χέιγκ από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Υπό μία εξελικτική έννοια είναι επωφελές για μια μητέρα να έχει αρκετά παιδιά - με τον τρόπο αυτόν τα γονίδιά της έχουν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης. Από την πλευρά όμως του μωρού είναι καλύτερο η μαμά να μη μείνει ξανά έγκυος αμέσως. Αν κάτι τέτοιο συμβεί, η προσοχή και οι πόροι θα διαιρεθούν.

Χάρη στον μικροχιμαιρισμό, λέει ο κ. Χέιγκ, αυτός ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε παρόντα και μελλοντικά αδέλφια μπορεί να διαδραματίζεται μέσα στο σώμα της μητέρας, όπου τα εμβρυϊκά κύτταρα έχουν βρεθεί τόσο στο στήθος όσο και στη μήτρα. Εικάζει ότι στο στήθος ενδέχεται να παρατείνουν την παραγωγή γάλακτος, κατά την οποία μια γυναίκα είναι λιγότερο γόνιμη. Επίσης τα εμβρυϊκά κύτταρα στην εσωτερική επένδυση της μήτρας ενδέχεται να εμποδίζουν την εμφύτευση άλλων εμβρύων. «Τείνω να σκέφτομαι το σώμα κάπως σαν μια συλλογική οντότητα, με διάφορους παράγοντες που έχουν διαφορετικά συμφέροντα» λέει.

Οικογενειακή υπόθεση

Η ανταλλαγή κυττάρων δεν περιορίζεται μόνο ανάμεσα σε μια μητέρα και στο παιδί της. Οι διασυνδέσεις μπορεί να φθάνουν πολύ βαθύτερα στο οικογενειακό μας δέντρο.

Πάρτε για παράδειγμα μια γυναίκα που είναι έγκυος με ένα κοριτσάκι, το δεύτερο παιδί της. Ξέρουμε ότι τα μικροχιμαιρικά κύτταρα μπορούν να παραμείνουν για δεκαετίες, επομένως είναι εύκολο να φανταστεί κάποιος ότι κύτταρα από το μεγαλύτερο παιδί της εξακολουθούν να τρέχουν εδώ και εκεί στο σώμα της. Μπορεί αυτά να μεταφέρονται στο νέο μωρό της. Αν το μεγαλύτερο παιδί ήταν αγόρι, η κόρη τώρα έχει κύτταρα από τον αδελφό της. Αυτά δε είναι απίθανο να περάσουν από την κόρη στο δικό της παιδί - το οποίο επομένως θα έχει κύτταρα από τον θείο του.

Ο Ντέιβιντ Χέιγκ, από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, επισημαίνει αυτό το σενάριο σαν έναν «λόξιγκα» για τις μελέτες οι οποίες θεωρούν δεδομένο ότι τα χρωμοσώματα Υ που ανιχνεύονται στην κυκλοφορία του αίματος μιας γυναίκας έχουν προέλθει από τον γιο της.«Ενα πράγμα το οποίο πιστεύω πως φωνάζει ότι πρέπει να γίνει είναι να ταυτοποιήσουμε ακριβώς από ποιον προέρχονται τα κύτταρα» λέει.

Οι πιθανότητες να φέρετε κύτταρα του αδελφού ή της αδελφής σας είναι μάλλον χαμηλές, λέει η Λι Νέλσον, από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ, όμως οι μελέτες υποδεικνύουν ότι αυτό συμβαίνει. Αντί για απλώς έναν ακόμη άνθρωπο, θα μπορούσαμε να έχουμε μια ολόκληρη οικογένεια μέσα μας, με όλα τα μέλη να έχουν μια επίδραση επάνω μας.

«Ενα άλλο θέμα που πρέπει να σκεφθούμε» λέει «είναι ότι ο μικροχιμαιρισμός μπορεί επίσης να επέλθει ύστερα από μια αποβολή». Το ίδιο ισχύει για τις αμβλώσεις. Και στις δύο περιπτώσεις μια γυναίκα θα μπορούσε να φέρει κύτταρα από το αγέννητο παιδί της και οι όποιες εγκυμοσύνες ακολουθήσουν θα μπορούσαν να περάσουν τα κύτταρα αυτά στην επόμενη γενιά. Και δεν σταματάει εδώ. Τα δίδυμα μπορούν να μοιραστούν κύτταρα μέσα στη μήτρα, τα οποία στη συνέχεια φέρνουν στον κόσμο μαζί τους.

Τέλος, σκεφθείτε το γεγονός ότι περισσότερες εγκυμοσύνες αρχίζουν με δίδυμα από όσες ολοκληρώνονται με αυτά. Σε σπάνιες περιπτώσεις το ένα έμβρυο απλώς εξαφανίζεται, απορροφάται από τη μητέρα, τον πλακούντα ή το άλλο δίδυμο. Αυτά τα «εξαφανισμένα δίδυμα» ενδέχεται στην πραγματικότητα να αφήνουν ίχνη τους μέσα στις μητέρες, στους αδελφούς και στις αδελφές τους.