Εικόνα
Κάποιοι παρατηρητές της επικαιρότητας κατά τη διάρκεια των αιώνων το είχαν ήδη επισημάνει: η θρησκεία δεν αποτελεί οπωσδήποτε ένα εχέγγυο της ομόνοιας και της αδελφοσύνης. Έρευνα που δημοσιεύθηκε στις 5 Νοεμβρίου στο αμερικανικό περιοδικό Current Biology δείχνει ότι η μεταλαμπάδευση των θρησκευτικών πρακτικών και αξιών από τη μια γενιά στην άλλη δεν καθιστά τους ανθρώπους πιο αλτρουιστές.

Με άλλα λόγια, τα παιδιά των θρησκευόμενων οικογενειών εμπνέονται λιγότερο από το αίσθημα αλληλεγγύης για τους συνανθρώπους τους από όσο τα παιδιά όσων δεν ακολουθούν κάποια θρησκευτική πίστη.

Η έρευνα διενεργήθηκε μεταξύ 1.170 παιδιών σε έξι χώρες, στον Καναδά, την Κίνα, την Ιορδανία, την Τουρκία, τις ΗΠΑ και τη Νότια Αφρική, υπό την εποπτεία του γαλλο-αμερικανού επικεφαλή του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Σικάγου Ζαν Ντεσετί. Και είχε ως αντικείμενο να διαπιστώσει αν η θρησκευτική πίστη, έτσι όπως εκδηλώνεται σε διάφορες θρησκείες, ενισχύει ή όχι την κοινωνική συμπεριφορά.

Η έρευνα χρηματοδοτήθηκε από μια υποτροφία του διαπνεόμενου από τον προτεσταντισμό αμερικανικού Ιδρύματος John Templeton. Το 2007 το Ίδρυμα που ίδρυσε ο μεγαλοεπενδυτής, φιλάνθρωπος και μέλος της Πρεσβυτεριανής Εκκλησίας Τζον Τέιμπλετον(πέθανε τον περασμένο Μάιο) τίμησε με το βραβείο του (είναι πιο γενναιόδωρο από το Νομπέλ) τον καναδό πολιτικό φιλόσοφο Τσαρλς Τέιλορ (ρωμαιοκαθολικός στο δόγμα), υποστηρικτή της ιδέας ότι οι κοσμικές δημοκρατίες της Δύσης δεν βοηθούν τους πολίτες να αντιληφθούν το νόημα της ανθρώπινης ζωής.

Είναι αυτές οι Δυτικές κοινωνίες λιγότερο ηθικές από εκείνες που διαπνέονται από εντονότερο θρησκευτικό πνεύμα; Το Ίδρυμα πιθανόν να απογοητεύτηκε από την έρευνα που χρηματοδότησε. Διότι οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Σικάγου «θέτουν εκ νέου σε αμφιβολία το γεγονός ότι η θρησκεία διαδραματίζει ζωτικό ρόλο για την ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου και υποστηρίζουν την ιδέα ότι η εκκοσμίκευση του ηθικού λόγου δεν θα περιορίσει την ανθρώπινη καλοσύνη», σημειώνει ο επικεφαλής της έρευνας Ζαν Ντεσετί.

Οι επιθεωρήσεις Βιολογίας συνήθως δεν δημοσιεύουν τέτοιου είδους έρευνες. Αλλά ο πολιτογραφημένος Αμερικανός επιστήμονας, που έχει εγκατασταθεί και εργάζεται εδώ και 14 χρόνια στις ΗΠΑ, επέμενε στη δημοσίευσή της από το Current Biology καθώς στις ΗΠΑ είναι αδύνατον σε κάποιον που δηλώνει ότι δεν πιστεύει σε κάποια θρησκεία να ελπίζει να καταλάβει υψηλά αξιώματα, κυρίως όσα προϋποθέτουν την εκλογή του. Διότι «υπάρχουν υποψίες ότι είναι ένας άνθρωπος ανήθικος», όπως ο ίδιος υποστηρίζει.

Ικανότητα ενσυναίσθησης

Τι έδειξε η ομάδα του Ντεσετί; Κατ' αρχάς μέτρησε το βαθμό ενασχόλησης με τη θρησκεία των οικογενειών που μελέτησε. Κατέταξε τις οικογένειες σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: τις μη θρησκευόμενες (μεταξύ αυτών και τις άθεες), τις χριστιανικές και τις μουσουλμανικές (για στατιστικούς λόγους δεν διέκρινε τα διάφορα δόγματα). Οι ερευνητές ζήτησαν από τους γονείς να μιλήσουν για τη δυνατότητα ενσυναίσθησης των παιδιών τους και την ευαισθησία που έχουν απέναντι στην αδικία. Οι Χριστιανοί και οι Μουσουλμάνοι γονείς θεωρούσαν πιο ανεπτυγμένη την ενσυναίσθηση και την ευαισθησία των παιδιών τους συγκριτικά με τους μη πιστεύοντες.

Στη συνέχεια οι ερευνητές έδειξαν σε κάθε παιδί ολιγόλεπτες βιντεοταινίες που έδειχναν άλλα παιδιά να κάνουν διάφορα παραπτώματα, ηθελημένα ή όχι, και ζητούσαν από το παιδί να αξιολογήσει τη σοβαρότητα του παραπτώματος και να καθορίσει την τιμωρία που θα άξιζε για το καθένα βάσει μιας διαβαθμισμένης κλίμακας, όχι όμως με εξειδικευμένες ποινές - «δεν ήταν δυνατόν να προτείνουμε... παρά μία τεσσαράκοντες ξυλιές», σημειώνει ο Ζαν Ντεσετί. Τα παιδιά των θρησκευόμενων οικογενειών εκτιμούσαν κατά μέσον όρο τις παραβατικές πράξεις ως πιο αξιοκατάκριτες ανεξάρτητα από το αν οι πράξεις ήταν ηθελημένες ή όχι, αν εξαναγκάζονταν, ας πούμε, τα παιδιά από κάποιον τρίτο να κάνουν ένα παράπτωμα. Και πρότειναν την επιβολή αυστηρότερων ποινών από αυτές που πρότειναν τα παιδιά των άθεων οικογενειών. Τα παιδιά των θρησκευόμενων μουσουλμάνων ήταν μάλιστα πιο ανένδοτα συγκριτικά με εκείνα των χριστιανών σε ό,τι αφορά την τιμωρία των παραβατών.

«Το παιχνίδι του δικτάτορα»

Τέλος, για να αξιολογήσουν τη γενναιοδωρία των παιδιών, οι ερευνητές εφάρμοσαν μια παραλλαγή του «παιχνιδιού του δικτάτορα», που επινόησαν οι οικονομολόγοι. Έδωσαν σε κάποια παιδιά 30 αυτοκόλλητα και τους ζήτησαν να μοιράσουν τα 10 εξ αυτών στους συμμαθητές τους που δεν είχαν κανένα. Τα μεγαλύτερα παιδιά είχαν την τάση να προσπαθούν να μοιράσουν στους συμμαθητές τους, κρυφά από τους ερευνητές, περισσότερα από τα 10 αυτοκόλλητα που είχαν το δικαίωμα. Έτσι επιβεβαιώθηκε παλαιότερη παρατήρηση ότι ο αλτρουισμός του παιδιού αναπτύσσεται ανάλογα με την ηλικία.

Παρατήρησαν όμως επίσης οι ερευνητές ότι οι μικροί άθεοι αποδεικνύονταν αισθητά πιο γενναιόδωροι συγκριτικά με τους συμμαθητές τους που διαπνέονταν από έντονο θρησκευτικό συναίσθημα. Οι θρησκευόμενοι μαθητές μάλιστα, χάριζαν τα αυτοκόλλητα ανάλογα με το βαθμό της θρησκευτικής πίστης των συμμαθητών τους! «Ανεξάρτητα από την πολιτισμική τους καταγωγή και τη χώρα στην οποία κατοικούσαν», σημειώνει ο Ζαν Ντεσετί.

Πώς θα εξηγούσε κανείς το φαινόμενο αυτό; Οι ερευνητές επικαλούνται την ενεργοποίηση ενός μηχανισμού «επικρότησης της ηθικής». Θεωρώντας τη θρησκευτικότητα ως εγγύηση καλοσύνης, «οι πιστοί μαθητές αποκτούσαν ασυνείδητα μια πιο εγωιστική καθημερινή συμπεριφορά», εξηγεί ο Ντεσετί. «Πρόκειται για εύλογη συμπεριφορά, καθώς και άλλες έρευνες έχουν δείξει ότι η παραδοσιακή θρησκευτικότητα είναι συνδεδεμένη με περισσότερες φιλανθρωπικές πράξεις, αλλά όχι με μια βοήθεια που προσφέρεται αυθορμήτως, όπως επιδιώχθηκε να γίνει με την έρευνα αυτή», παρατήρησε ο Λιουκ Γκάλεν από το Πανεπιστήμιο της Νεμπράσκα.

Η Άντζελα Σιρίγκου, ερευνήτρια στο Κέντρο Γνωστικών Νευροεπιστημών της Λυών (και συνεργάτιδα στο ένθετο Science & Médecine του Monde) κρίνει «πολύ ενδιαφέρουσα» την έρευνα, αλλά θεωρεί ότι αυτή δεν δίνει εξηγήσεις για τις συμπεριφορές που αποκαλύφθηκαν. «Φέρ' ειπείν, δεν εξηγείται γιατί τα παιδιά των μουσουλμάνων έχουν την τάση να προτείνουν αυστηρότερες τιμωρίες», σχολιάζει.

Ο Βολταίρος και οι άθεοι

Για τον Μπένι Μπεΐτ-Αλλαχμί του Πανεπιστημίου της Χάιφα, συγγραφέα αρκετών μελετών για την ψυχολογία και τη θρησκεία, η έρευνα του Current Biology συνιστά μια «πολύ σημαντική συμβολή διότι επιβεβαιώνει για πρώτη φορά σε ένα μεγάλο αριθμό παιδιών διαφορετικών πολιτισμών, χωρών και θρησκειών συμπεριφορές που είναι γνωστό ότι ισχύουν στους ενήλικες».

Ασφαλώς και ο Βολταίρος ο ίδιος ήταν επιφυλακτικός απέναντι στον αθεϊσμό, εκτιμώντας ότι«οι θρησκευτικοί κανόνες είναι χρήσιμοι για να οριοθετηθεί μια ηθική συμπεριφορά», θυμίζει ο ισραηλινός καθηγητής. Αλλά από το 19ο αιώνα ήταν γνωστό ότι το ποσοστό των αθέων στις ποινικές φυλακές ήταν πολύ χαμηλό. Και τη δεκαετία του 1940 στις Ηνωμένες Πολιτείες οι ψυχολόγοι απέδειξαν ότι τη μικρότερη γενναιοδωρία και τις περισσότερες προκαταλήψεις για τις μειονότητες τις είχαν οι πιστοί Χριστιανοί «κάτι που είχε προκαλέσει μεγάλο σοκ την εποχή εκείνη», σημειώνει ο Μπεΐτ-Αλλαχμί.

Στη Νότια Αφρική η πλειονότητα των λευκών που ήσαν αντίθετοι στο απαρτχάιντ ήταν άνθρωποι δίχως θρησκευτική πίστη, «κοσμικοί Εβραίοι», τονίζει ο Ζαν Ντεσετί που αυτή την περίοδο έχει αποσπαστεί εκεί με εκπαιδευτική άδεια από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου.

Ο Μπένι Μπεΐτ-Αλλαχμί εκτιμά ότι οι ερευνητές που στηρίζονται στο εξελικτικό πλεονέκτημα που παρέχει η θρησκεία κινδυνεύουν να οδηγηθούν σε λάθος συμπεράσματα. «Η κοινωνική συνεργασία που παρατηρείται στα ζώα συνιστά μια απολύτως στοιχειώδη συμπεριφορά που γίνεται κατανοητή δίχως κάποιο ηθικό υπόστρωμα. Το πραγματικό ηθικό ζήτημα είναι να κάνει κανείς το καλό στους γύρω του όποιοι κι αν είναι αυτοί, δίχως το φόβο της μετά θάνατον τιμωρίας», εξηγεί. Πρόκειται για μια συμπεριφορά που, κατά τη γνώμη του, εκδηλώθηκε σχετικά πρόσφατα στην Ιστορία, κυρίως από τις κοσμικές «οικουμενικές»οργανώσεις, όπως είναι οι «Γιατροί Χωρίς Σύνορα».

Σήμερα 5,8 δισεκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή το 84% του πληθυσμού του πλανήτη, αυτοχαρακτηρίζονται ως πιστοί σε κάποιο θρήσκευμα, υπενθυμίζουν ο Ντεσετί και οι συνεργάτες του.

Ο κ. Hervé Morin είναι συντάκτης της γαλλικής εφημερίδας
Le Monde, υπεύθυνος του Τμήματος Επιστημών και Ιατρικής